امروز پنجشنبه ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۲، سی و ششمین جلسه از سلسله مباحث با موضوع "ولایت فقیه" با تدریس حجت الاسلام والمسلمین دکتر ابراهیم کلانتری، تولیت حرم مطهر حضرت احمدبن موسی الکاظم شاهچراغ علیه السلام، در سالن شهید آیت الله دستغیب برگزار شد.         

به گزارش روابط عمومی و امور بین الملل آستان مقدس، تولیت حرم مطهر در این جلسه، به بیان دومین دلیل قرآنی نظریه «ولایت فقیه» پرداخت و گفت: بر اساس این استدلال، حقّ  تشریع و قانونگذاری فقط مختص خداوند است.

این استاد حوزه و دانشگاه در توضیح این دلیل گفت: با دقت در آیات قرآن کریم بر اصل بنیادی بسیار مهمی دست می یابیم که در موضوع ولایت فقیه بسیار راه گشاست. قرآن کریم در آیات متعددی با صراحت از«انحصار حکم و حق تشریع و قانونگذاری به خداوند» سخن می گوید: در آیه ۴۰ سوره مبارکه یوسف می خوانیم: «إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ أَمَرَ أَلّا تَعْبُدُوا إِلاّ إِيَّاهُ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ» ، حکم تنها از آن خداست فرمان داده که غیر از او را نپرستید. این است آیین پا برجا، ولی بیشتر مردم نمی دانند.

وی تصریح کرد: تعبیر « إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ»  سه بار در قرآن کریم در آیات مختلف آمده است. همین‌که "إن" نافیه در ابتدای آیه آمده، در عربی بیانگر انحصار است؛ بدین معنا که: نیست هیچ حکمی. یعنی ارزشی برای هیچ حکمی وجود ندارد مگر حکمی که از ناحیه خداست، و حکم فقط و فقط حکمی است که خدای تعالی صادر می‌کند. « أَمَرَ أَلاّتَعْبُدُوا إِلاّ إِيَّاهُ »امر کرده خداوند که نپرستید کسی را مگر خدا؛ جلسه قبل در مورد « إِنَّ الدّينَ عِندَ اللَّهِ الإِسلامُ» صحبت شد، در اینجا « ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ» تأکیدی است بر دین اسلام که آن آیین استوار و خدشه ناپذیر و اصیل، آیینی است که از ناحیه حکم خدا به‌وجود می‌آید. یعنی اگر حکم، حکم و قانون خدا باشد چنین قانون و دستورالعملی، دین قیّم و خدشه ناپذیر است. « وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ» و البته اکثر مردم این مسیر را طی نمی‌کنند.

تولیت حرم مطهر ادامه داد: قرآن کریم در آیه ۵۷ سوره انعام نیز چنین می گوید: «... إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَ هُوَ خَيْرُ الْفاصِلينَ». در سوره یوسف آیه ۶۷ نیز همین تعبیر دیده می شود. «... إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَعَلَيْهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ»

رئیس انجمن علمی انقلاب اسلامی در توضیح معنی «حکم» گفت: «حکم» عبارت است از ایجاد نوعی پیوند و استحکام بین اجزاء یک چیز بگونه ای که اجزاء آن از هم جدا نشوند و در آن ضعف و شکستگی و سستی پدید نیاید. به تعبیر عرفی یعنی محکم‌کاری بین چندچیز. برقراری چنین پیوندی بین اجزاء یک چیز، هم در امور تکوینی صادق است و هم در امور اعتباری و تشریعی.

قرآن کریم در آیات بالا هم، حکم در تکوین یعنی برقراری پیوند و استحکام در میان اجزاء تکوینی جهان را مختص خداوند می داند(سوره انعام، آیه ۶۲،  سوره قصص، آیه ۷۰، سوره رعد، آیه ۴۱)  و هم حکم در تشریع را(سوره یوسف،  آیه ۴۰) .

وی در توضیح بیشتر احکام تکوینی و تشریعی گفت: گاهی حکم در امور تکوینی است، به عنوان مثال، خداوند چینش زمین، آسمان و کهکشان ها را به‌گونه‌ای انجام داده است که هیچ‌گاه در نظم جهان خللی وارد نمی‌شود. این همان حکم تکوینی و حکم در آفرینش است، یعنی خداوند به گونه‌ای قواعد عالم را طراحی کرده که وقتی علت ها پشت سرهم چیده شوند، قطعاً آن معلول به‌وجود می‌آید. اما حکم در تشریع یعنی چینش دقیق بین یک موضوع و حکم و دستورالعمل آن. «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ...» (سوره مائده، آیه ۳) گوشت مردار بر شما حرام شده است. أکل مردار یک موضوع است که حکم آن، حرمت می‌شود. هرجا "أکل میتة" باشد حکم حرمت هم هست. حکم قطعی خداوند برای شُرب خمر، حرمت است. همچنین کذب نیز حکم حرمت دارد. تمام احکام الهی بدین صورت است. همیشه بین حکم و مجازات، رابطه محکم برقرار است. تعبیر دیگری نیز در قرآن به جای «حکم» بکار رفته است، «وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ...» (سوره اسراء آیه ۲۳) و پروردگارت فرمان داده جز اورا نپرستید. یعنی عبادت غیر خدا حرام است. عبارت « أَمَرَ» که حکم است با عبارت « َقَضَى» برابر است. قضای الهی یعنی اراده حتمی خداوند، که در عرف هم از همین ریشه قضا و قدر استفاده می‌کنیم. قضای الهی را با صدقه رفع می‌کنیم. تحقق این مطلب بر اساس آیات الهی است. وقتی می‌گوییم « إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ»  یعنی هم در آفرینش هستی، کارِ محکم الهی صورت گرفته، یعنی اتصال دقیق بین اجزای عالم، و هم در عالم شریعت؛ که همه، دستورالعمل های خداوند است. حکم قطعی الهی در روزه ماه رمضان و نماز های پنجگانه، وجوب است. این آیات سه‌گانه « إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ»، بعضی حکم تکوینی و برخی حکم تشریعی خداوند را می‌گویند.

حجت الاسلام والمسلمین دکتر کلانتری تصریح کرد: اختصاص حکم تشریعی به خداوند بدین معناست که همه دستورالعمل ها و احکامی که برای آدمیان در هر عصری وضع می گردد در صورتی مشروع و مطاع است که از ناحیه خداوند باشد، زیرا طبق آیات بالا، حق تشریع حکم، مختص خداوند است و هیچ کس جز او از چنین حقی برخوردار نیست.

وی ادامه داد: بنابراین، مفاد و مفهوم آیات بالا چنین خواهد بود که صدور هر گونه حکم و دستوری فقط حقّ ویژه خداوند است، فقط احکام خداوند حق و مشروع هستند و آدمیان جز در مقابل احکام و دستورات خداوند مجاز به اطاعت نیستند .

این استاد حوزه و دانشگاه پیرامون چگونگی عرضه و ارائه احکام تشریعی خداوند بر انسان ها گفت: خداوند متعال احکام تشریعی را از طریق وحی برآدمیان عرضه می کند و همین احکام ابلاغ شده به وسیله وحی آسمانی، مبنا و اساس هرگونه حکم در شریعت اسلامی قرار می گیرند. به همین سبب آیات متعددی از قرآن کریم بر این نکته تأکید می ورزند که هر گونه حکمی باید مطابق با وحی  یعنی به عبارتی «ما انزل الله» باشد که در آیات ۴۴، ۴۵ و ۴۷ سوره مائده به آن اشاره شده است.

«... وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْكافِرُونَ - هر کس به خلاف آنچه خدا فرستاده حکم کند، چنین کسی از کافران خواهد بود»(آیه ۴۴ سوره مائده)  .

«... وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِكَ هُمُ الظالمُون - و هر کس به خلاف آنچه خدا فرستاده حکم کند، چنین کسی از ستمکاران خواهد بود»(آیه ۴۵ سوره مائده)  .

«... وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِكَ هُمُ الفاسِقون - و هر کس به خلاف آنچه خدا فرستاده حکم کند، چنین کسی از فاسقان خواهد بود»(آیه ۴۷ سوره مائده) 

وی خاطرنشان کرد: اگر کسی بر اساس «ما أَنْزَلَ اللَّه» حکم صادر نکرد، در نگاه قرآن، کافر می‌شود. ما هم باید بر همین اساس حکم کنیم. هر جا، هر قانون و دستورالعمل و آیین نامه‌ای قرار است وضع شود باید بر اساس «ما أَنْزَلَ اللَّهُ» باشد. سؤالی در اینجا مطرح است که در دنیای معاصر که یک عده فریاد می‌زنند که باید بر اساس رأی و نظر اکثریت مردم، قانون وضع و اجرا شود، طبق این آیات این افراد چه وضعیتی دارند؟ «هُمُ الْكافِرُونَ، هُمُ الظالمُون، هُمُ الفاسِقون». به عنوان مثال پارلمانی که طبق رأی اکثریت مردم تشکیل شده است اگر قانونی را تصویب کرد که بر اساس آن همجنس بازی آزاد شد، این پارلمان طبق آیات قرآن «هُمُ الْكافِرُونَ، هُمُ الظالمُون، هُمُ الفاسِقون»، کافر، ظالم و فاسق است. همچنین است وضع کردن قانون آزادی ازدواج با محارم. حال یک گام جلوتر می‌رویم، شخص پیامبر اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) که اشرف پیامبران الهی و معصوم و أتمّ و أکمل انسان های روی زمین از بدو خلقت تا ختم خلقت است، آیا می‌تواند از طرف خودش حکم صادر کند؟ خیر، بر اساس آیات فوق نمی‌تواند و محور صدور حکم فقط «ما أَنْزَلَ اللَّهُ» است.

تولیت حرم مطهر با ذکر این نکته که خداوند بزرگ در آیات متعددی از پیامبر اسلام(ص) می خواهد که بر اساس آیات وحی حکم نماید و چیزی جز وحی را مبنای دستورات خود قرار ندهد، به آیه ۴۸ سوره مائده اشاره کرد و گفت: خداوند متعال در این آیه شریفه می فرماید «وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ...» یعنی ما اين كتاب [=قرآن‌] را به حق به سوى تو فرو فرستاديم، در حالى كه تصديق‌كننده كتابهاى پيشين و حاكم بر آنهاست. پس ميان آنان بر وفق آنچه خدا نازل كرده حكم كن، و از هواهايشان [با دور شدن‌] از حقى كه به سوى تو آمده، پيروى مكن.

وی ادامه داد: همچنین در آیه ۴۹ همین سوره مبارکه می خوانیم «وَأَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَاحْذَرْهُمْ أَنْ يَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ أَنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُصِيبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ لَفَاسِقُونَ» یعنی و ميان آنان به موجب آنچه خدا نازل كرده، داورى كن و از هواهايشان پيروى مكن و از آنان برحذر باش؛ مبادا تو را در بخشى از آنچه خدا بر تو نازل كرده به فتنه دراندازند. پس اگر پشت كردند، بدان كه خدا مى‌خواهد آنان را فقط به [سزاى‌] پاره‌اى از گناهانشان برساند، و در حقيقت بسيارى از مردم نافرمانند.

رئیس انجمن علمی انقلاب اسلامی با ذکر این نکته که بر اساس این آیات به یک اصل بنیادی و کلی می رسیم و آن «انحصار هرگونه قانون گذاری به خداوند» است، سوالی مطرح کرد و گفت: نخستین پرسشی که اکنون به ذهن می رسد این است که آیا مورد یا مواردی از این اصل کلی استثناء شده است؟

وی در پاسخ به این پرسش گفت: آنچه از اصل بنیادی "انحصار هر گونه قانون گذاری به خداوند" استثناء می شود تنها مواردی است که خداوند، خود به انسان های کاملی اذن قانون گذاری داده است؛ البته با این قید که قانون گذاری آنان در محدوده و قلمرو همان احکامی باشد که خداوند تشریع فرموده است. دقت در مفاد بسیاری از آیات قرآن کریم این حقیقت را در اختیار می گذارد که پیامبران الهی همان انسان های کاملی هستند که خداوند به آنان اذن تشریع و قانون گذاری در محدوده «ما اَنزَلَ الله» داده است(سوره انعام، آیه ۸۹، سوره آل عمران، آیه ۷۹،  سوره یوسف، آیه ۲۲، سوره قصص،  آیه ۱۴ و آیات دیگر) .

تولیت حرم مطهر تصریح کرد: البته در مواردی احکام به‌صورت کلی بیان شده است و گاهی در متن جامعه نیاز است که حکم جزئی صادر شود، لذا مبنای صدور این احکام جزئی همان احکام کلی خداوند است.

«يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ...» (سوره ص آیه ۲۶) ای داوود! ما تو را خلیفه و (نماینده خود) در زمین قرار دادیم؛ پس در میان مردم بحق داوری کن، و از هوای نفس پیروی مکن که تو را از راه خدا منحرف سازد.

خداوند به داوود می‌فرماید: تورا خلیفه قرار دادیم و بین مردم به حق حکم کن، حق یعنی همان حکم مشروع.

این استاد حوزه و دانشگاه با ذکر این نکته که، اصل اساسی «إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّه» است، گفت: فقط کسانی می‌توانند غیر از خداوند حکم صادر کنند که خودِ خداوند متعال اذن داده باشد، و البته تنها در همان چارچوب حکم الهی، نه به‌صورت مطلق. آیاتی از قرآن کریم بیانگر این مطلب است؛ در آیه ۵۹ سوره نساء چنین آمده؛ «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ...» اى کسانى که ایمان آورده اید! اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر خدا و اولوا الامر (اوصیاى پیامبر) را.  طبق این آیه تبعیت از دستور خداوند و رسول و اولوالامر بر ما واجب شده است. تبعیت از خداوند یعنی آنچه در قرآن کریم آمده است، تبعیت از رسول و اولوالامر یعنی حکمِ رسول و اولوالامری که بر اساس حکم خداوند است. این آیه چارچوب خدا و رسول و اولوالامر را بیان می‌کند. اگر هر سه مورد در یک چارچوب نباشد، مفهوم آیه به‌هم می‌خورد و اطاعت ممکن نیست؛ اگر رسول بخواهد حکمی خلاف حکم خدا بدهد، آنگاه حکم «مالایُطاق» می‌شود، یعنی امکان اجرا ندارد. بنابراین مشخص می‌شود که رسول و اولوالامر اگر حکمی می‌دهند در محدوده احکام الهی است و همه در یک راستا و یک مسیر هستند و غیر از این ممکن نیست.

وی پیرامون نتایجی که می توان از مجموعه آیات مذکور و آیاتی از این دست، احصاء کرد، گفت: نخستین نتیجه این است که از منظر قرآن کریم، تنها احکام و دستورالعمل هایی برای مؤمنان مشروعیت دارند که یا به صورت مستقیم از ناحیه خداوند بزرگ تشریع شده اند و یا توسط انسان های کاملی که از ناحیه خداوند از چنین اذن و اعتباری برخوردار می باشند. باید توجه داشته باشیم که نقطه اصلی برخورد اسلام و لیبرالیسم در همین نکته اساسی نهفته است. یکی از اصول لیبرالیسم این است که دین و وحی آسمانی به هیچ وجه حقّ ورود به عرصه قانون گذاری ندارد، بلکه این خودِ مردم هستند که برای خودشان از حقّ قانون گذاری برخوردارند. اصل «سکولاریزم» که از اصول اصلی لیبرالیسم می باشد عبارت است از گرایشی که طرفدار و مروّج بی اعتنایی و به حاشیه راندن دین از ساحت های مختلف حیات انسانی از قبیل سیاست،حکومت، علم، اخلاق، عقلانیت، حقوق و... است.

وی در مورد دومین نتیجه ای که از آیات ذکر شده به دست می آید، گفت: اطلاق آیات بالا به روشنی این نتیجه را نیز در اختیار می گذارد که در این اصل، تفاوتی میان احکام و دستورالعمل های فردی و اجتماعی نمی باشد؛ یعنی همان گونه که در حوزه روابط فردی، فقط حکم الله معتبر، مشروع و حجت می باشد و مؤمنان مکلّف به انجام آن می باشند، در حوزه روابط اجتماعی نیز حکم الله معتبر، مشروع و حجت است و مؤمنان فقط مکلّف به رعایت آن می باشند.

این استاد حوزه و دانشگاه، پیرامون سومین نتیجه گفت: عینیت یافتن همین اصل بنیادی در عرصه حیات اجتماعی مؤمنان در گرو دو امر حیاتی است؛ اول، شناخت روشمند و صحیح احکام الله و دوم، اجرای دقیق احکام الله در زوایای گوناگون حیات اجتماعی مؤمنان.

وی اضافه کرد: لازمه بدیهی این امر، اهمیت یافتن نقش عناصر انسانی عالِم به احکام الله و توانا در اجرای احکام الله در جامعه مؤمنان می باشد. به عبارت دیگر حکمرانی بر مبنای دین خدا جز با حضور و در رأس قرار گرفتن عالِم ترین فرد به دین خدا و تواناترین فرد در اجرای احکام اجتماعیِ دین ممکن نخواهد بود.

وی در ادامه به کلامی از امیرمومنان در باب حاکمیت مشروع اشاره کرد و گفت: امام علی(علیه السلام) آنجا که در این باب در خطبه ۱۷۳ نهج البلاغه سخن می گوید، چه زیبا و رسا از این مهم پرده برداشته است: «اَیُّها النّاسُ اِنَّ اَحَقَّ النّاسِ بِهذاَ الأَمرِ اَقواهُم عَلَیهِ و اَعلَمَهُم بِاَمرِاللهِ فِیهِ» ، ای مردم! سزاوارترین مردم به حاکمیت، کسی است که از همه بر این کار تواناتر و به احکام خداوند در این خصوص آگاه تر باشد.

حجت الاسلام والمسلمین دکتر کلانتری خاطرنشان کرد: بدون شک در عصر حضور پیامبر اکرم(ص) مصداق بارز چنین انسانی، شخص آن حضرت می باشد، چنانچه در عصر حضور امامان معصوم(ع) مصداق بارز چنین انسانی همان حضرات می باشند. در عصر غیبت، دین شناسانی که در شناخت و اجرای دقیق احکام الله برترین عالِمان و مجریان عصر خویش می باشند مصداق بارز همین عناصر انسانی بشمار می آیند.

وی در پایان اظهار کرد: بنابراین، گردن نهادن به اصل قرآنی «انحصار حقّ قانونگذاری و تشریع به خداوند بزرگ» به صورت منطقی مستلزم پذیرش نقش حیاتی انسان هایی در حاکمیت سیاسی جامعه اسلامی است که در شناخت و اجرای احکام خداوند برترین انسان های عصر خویش بشمار می آیند. توجه به این نکته ضروری است که آن اصل قرآنی و این لازمه منطقی، به دلیل جاودانگی و ابدیت قرآن و اسلام اختصاص به عصر خاصی ندارد و تا پایان عمر دنیا، ساری و جاری می باشند.

شایان ذکر است در ادامه نشست امروز، حجت الاسلام والمسلمین دکتر کلانتری، پاسخگوی سوالات شرکت کنندگان بودند، هم اکنون این سوالات و پاسخ های تولیت حرم مطهر، در فایل صوتی جلسه، در سایت حرم مطهر قابل استماع است.

سلسله مباحث با موضوع "ولایت فقیه"، پنجشنبه‌ها از ساعت ۸ صبح در سالن شهید آیت الله دستغیب برگزار و به صورت زنده از کانال آپارات به نشانی aparat.com/shahecheragh/live پخش می گردد. همچنین متن بیانات تولیت حرم مطهر و  فایل های صوتی و تصویری کامل جلسات به همراه پرسش و پاسخ ها در بخش ویژه سلسله مباحث ولایت فقیه در پایگاه اطلاع رسانی آستان مقدس حضرت شاهچراغ علیه السلام، به نشانی shahecheragh.ir/velayat قابل دریافت است.

از عموم علاقه‌مندان، به‌ویژه دانشجویان دانشگاه ها و طلاب حوزه های علمیه برای شرکت در این جلسات، دعوت به عمل می آید.